Ogrody zamieszkują nie tylko barwne motyle czy rozśpiewane ptaki. Wielu ogrodowych mieszkańców, takich jak grzyby, bakterie czy pierwotniaki, pozostaje ukrytych dla wzroku. Tymczasem to właśnie mikroorganizmy glebowe w dużej mierze odpowiadają za żyzność podłoża i prawidłowy wzrost roślin. Bez nich trudno więc wyobrazić sobie piękny ogród. Jak budować zdrową glebę w ogrodzie od podstaw i wspomagać rozwój pożytecznych mikroorganizmów glebowych?

Sekretne życie gleby

Gleba to znacznie więcej niż tylko podłoże do uprawy roślin. Jest ona miejscem, gdzie toczy się życie i domem dla miliardów makro- i mikroorganizmów. Podczas gdy niektóre organizmy bytują w glebie tylko okresowo, inne (np. dżdżownice czy grzyby mikoryzowe) są z nią związane na stałe. 

Życie gleby koncentruje się w jej górnych warstwach, gdzie znajdują się związki pokarmowe i dociera tlen. Większość mikroorganizmów glebowych zamieszkuje warstwę akumulacyjną, zbudowaną ze ściółki oraz próchnicy. Żyzne gleby charakteryzują się bogactwem mieszkańców. Występują w nich niezwykle licznie bakterie czy dżdżownice. Z kolei gleby o niższej aktywności biologicznej są zasiedlane przede wszystkim przez roztocza, grzyby, skoczogonki i wije. Makro- i mikroorganizmy żywią się głównie martwą materią organiczną. Niektóre z nich są jednak drapieżnikami. Mali mieszkańcy gleby są powiązani ze sobą i roślinami skomplikowaną siecią powiązań. Niektóre zależności — mikoryzy czy bakterioryzy — przynoszą obopólne korzyści roślinom i mikroorganizmom glebowym. 

Jakie mikroorganizmy żyją w glebie?

Gleba jest domem dla różnych grup zwierząt. Do jej najważniejszych mieszkańców należą:

• bakterie — m.in. bakterie azotowe (Azotobacter, Rhizobium), bakterie nitryfikacyjne (Nitrosomonas, Nitrobacter), promieniowce.
• grzyby — grzyby saprofityczne, grzyby symbiotyczne, grzyby chorobotwórcze (np. pleśnie),
• glony,
• pierwotniaki — m.in. wiciowce, orzęski, korzenionóżki,
• płazińce i nicienie.

Oprócz mikroorganizmów glebę zamieszkują także większe zwierzaki, takie jak:

• dżdżownice,
• wije,
• ślimaki,
• stonogi, 
• krety,
• pajęczaki,
• mrówki.

Rola mikroorganizmów glebowych

Mikroorganizmy glebowe odpowiadają za aktywność biologiczną gleby i zachodzące w niej procesy. Ich główną funkcją jest rozkład martwej materii organicznej, dzięki czemu rośliny mogą uzyskać dobrze przyswajalne składniki pokarmowe. Organizmy zasiedlające glebę w ogrodzie uczestniczą w wytwarzaniu próchnicy, a co za tym idzie — zwiększają żyzność podłoża. 

Bardzo ważną rolę w życiu gleby odgrywają bakterie azotowe z rodzajów Azotobacter i Rhizobium. Bakterie te mają zdolność wiązania azotu atmosferycznego, który dostarczają do korzeni roślin. Symbioza z roślinami jest korzystna również dla samych bakterii, które czerpią od nich substancje odżywcze. Bakterie glebowe wytwarzają również fitohormony (auksyny i gibereliny) wpływające na wzrost roślin. Nierzadko wydzielają również substancje hamujące wzrost grzybów i bakterii chorobotwórczych. 

Bakterie zaliczane do promieniowców wykazują ponadto zdolność do rozkładu celulozy, która jest niezbędna do powstawania próchnicy. Bakterie nitryfikacyjne odpowiadają natomiast za przemiany związków azotowych w glebie, zwiększając ich przyswajalność dla roślin. Niektóre bakterie rozkładają toksyny, które mogą być szkodliwe dla roślin.

W zdrowej glebie nie może zabraknąć grzybów. Odpowiadają one za rozkład różnych substancji (m.in. pektyn, lignin) i wytwarzanie związków humusowych niezbędnych w procesach glebotwórczych. Szczególną grupą mikroorganizmów glebowych są grzyby mikoryzowe, które wchodzą w symbiozę z korzeniami roślin. Grzyby zwiększają powierzchnię chłonną korzeni roślin, ułatwiając im czerpanie z gleby wody i substancji pokarmowych. Zaopatrują również rośliny w hormony i inne cenne składniki. Dodatkowo grzyby zapewniają roślinom ochronę przed patogenami. Same mogą za to czerpać od roślin węglowodany.

Również glony zasiedlające glebę mają korzystny wpływ na warunki panujące w ogrodzie. Wzbogacają one podłoże w tlen i inne dobroczynne substancje, w ten sposób poprawiając jakość podłoża i pobudzając wzrost roślin. Glony mają również zdolność do odkwaszania podłoża.

Wśród mikroorganizmów glebowych warto zwrócić uwagę również na płazińce i nicienie. Stanowią one najliczniejszą grupę organizmów żyjących w glebie. Nicienie i płazińce żywią się bakteriami, grzybami, glonami i drobnymi bezkręgowcami obecnymi w glebie. Dzięki temu wspomagają utrzymanie równowagi w podłożu i usprawniają obieg materii. 

Z kolei pierwotniaki pobudzają rozwój bakterii glebowych i aktywność biologiczną gleby.

Dżdżownice i inne zwierzaki (np. gryzonie) drążące tunele i przekopujące glebę mogą ponadto poprawić strukturę i napowietrzenie podłoża. 

Dlaczego liczba mikroorganizmów glebowych spada?

Równowaga mikroorganizmów glebowych jest bardzo istotna dla zapewnienia roślinom prawidłowych warunków wzrostu. Jej zakłócenie może natomiast spowodować szereg problemów, takich jak np. zmniejszenie żyzności podłoża, niedobór składników pokarmowych dla roślin, niewłaściwa struktura i słabe napowietrzenie gleby czy zwiększona podatność roślin na choroby i inwazje szkodników. 

Niestety, w ostatnich latach zaobserwować można spadek liczebności mikroorganizmów glebowych. Dotyczy on nie tylko obszarów uprawnych, ale również przydomowych ogrodów. Pewien wpływ na zachwianie równowagi mikrobiologicznej gleby mają zmiany klimatyczne. W znacznym stopniu odpowiadają za nie jednak niewłaściwe praktyki przy uprawie pól oraz ogrodów. Szczególnym zagrożeniem dla zdrowia gleby jest stosowanie w nadmiarze nawozów sztucznych, pestycydów i herbicydów. Środki te mogą okazać się zabójcze dla mikroorganizmów zasiedlających glebę. Problemem są także monokultury, które prowadzą do zubożenia mikrofauny i mikroflory glebowej. Również nieodpowiednie pH podłoża (zbyt kwaśne lub zbyt zasadowe) oraz niedobór materii organicznej (w wyniku usuwania skoszonej trawy, ściółki czy szczątków roślinnych) mogą ograniczać rozwój mikroorganizmów glebowych. 

Jak wspomagać zdrowie gleby w ogrodzie?

Aby pobudzać rozwój mikroorganizmów glebowych oraz zwiększyć ich różnorodność, warto zadbać o zdrowie gleby od podstaw. Kluczowy wpływ na aktywność biologiczną i żyzność gleby ma stosowanie przyjaznych dla środowiska praktyk uprawnych oraz wzbogacanie podłoża o materię organiczną. Oto kilka sposobów na utrzymanie żywej gleby.

• Stosowanie nawozów organicznych

Nawozy organiczne to naturalne źródło próchnicy i substancji pokarmowych dla roślin. Ich stosowanie poprawia strukturę podłoża i zwiększa jej żyzność. Nawozy organiczne — w przeciwieństwie do sztucznych — są całkowicie bezpieczne dla środowiska i działają powoli. Najczęściej stosuje się je wiosną lub jesienią. Do nawożenia organicznego w ogrodzie można wykorzystać obornik, kompost lub biohumus. Zwykle nawożenia organiczne w ogrodzie wystarczy przeprowadzać raz na kilka lat. 

• Nawozy zielone

Kolejnym sposobem na zwiększenie żyzności i poprawę struktury podłoża jest stosowanie nawozów zielonych. Na nawozy zielone najlepiej nadają się gatunki roślin motylkowych (np. łubin żółty, seradela, peluszka), które wchodzą w symbiozę z bakteriami brodawkowymi i po ścięciu stanowią bogate źródło azotu. Rośliny na nawozy zielone najczęściej wysiewa się na przełomie sierpnia i września. Wiosną kolejnego roku można je ściąć i przekopać z wierzchnią warstwą podłoża. 

• Mulczowanie i ściółkowanie podłoża

Dobrym sposobem na dostarczenie pokarmu mikroorganizmom glebowym jest regularne przeprowadzanie mulczowania lub ściółkowania podłoża. Dzięki mulczowaniu składniki znajdujące się w skoszonej i rozdrobnionej trawie mogą ponownie trafić do gleby. Podobne korzyści niesie ściółkowanie. Naturalne ściółki w postaci liści, kory, siana, słomy czy zrębków po rozłożeniu wzbogacą glebę w cenne składniki.

• Spulchnianie podłoża

By organizmy glebowe miały zapewnione dogodne warunki do rozwoju, należy pamiętać o regularnym napowietrzaniu podłoża. W tym celu warto przed rozpoczęciem sezonu wegetacyjnego oraz po jego zakończeniu przekopać podłoże w warzywniku i na rabatach na głębokość ok. 25-30 cm. Wiosną należy dokonać też wertykulacji i aeracji trawnika, co poprawi przenikanie powietrza do podłoża.

• Kompostowanie

Kompost nie bez powodu zyskał miano czarnego złota ogrodników. Ten naturalny nawóz, wytwarzany z odpadków roślinnych i zwierzęcych przez mikroorganizmy, świetnie sprawdza się na rabatach czy w warzywniku. Zamiast więc wyrzucać odpadki kuchenne, fragmenty roślin czy zagrabione liście lepiej przeznaczyć je na kompost, który użyźnia podłoże. Sam proces kompostowania nie jest skomplikowany — należy pamiętać o regularnym przerzucaniu kompostowanego materiału i jego zraszaniu w razie potrzeby. Wytwarzanie kompostu trwa około 2 lat.

• Utrzymanie właściwego pH podłoża

Rozwojowi większości pożytecznych mikroorganizmów glebowych sprzyja pH w zakresie 6,0-7,5. Warto więc regularnie kontrolować odczyn podłoża. Jeśli jest ono nadmiernie zakwaszone, można sięgnąć po mączkę bazaltową. By zakwasić podłoże w ogrodzie, warto wzbogacić je torfem. 

• Ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin

Środki ochrony roślin powodują śmierć nie tylko szkodników i patogenów, ale także dobroczynnych organizmów zamieszkujących glebę. Lepiej więc zrezygnować ze stosowania chemicznych preparatów w ogrodzie. Można zastąpić je ekologicznymi preparatami na bazie ekstraktów roślinnych i naturalnymi odżywkami, które pobudzają odporność roślin. 

• Płodozmian i zmianowanie

Chcesz zwiększyć bioróżnorodność gleby? Nie sadź w swoim warzywniku rokrocznie tych samych roślin — pamiętaj o płodozmianie i zmianowaniu. Zadbaj również o różnorodność gatunków na rabatach. Unikaj jednogatunkowych zbiorowisk. Zamiast trawnika możesz założyć łąkę kwietną. 

• Gotowe preparaty z bakteriami i grzybami mikoryzowymi

W przypadku problemów z utrzymaniem zdrowia gleby i równowagi mikrobiologicznej w ogrodzie można sięgnąć po gotowe preparaty z bakteriami probiotycznymi (m.in. Bacillus) lub grzybami mikoryzowymi. Preparaty mikrobiologiczne pomogą szybko odbudować równowagę gleby.

Zdrowa gleba, bogata w dobroczynne mikroorganizmy, to podstawa do uzyskania pięknych roślin i obfitych plonów w ogrodzie. Warto więc pamiętać o małych mieszkańcach zasiedlających glebę, a oni z pewnością zatroszczą się o rośliny.