Postępująca degradacja środowiska i wycinka drzew to poważny problem wielu miast. Zmiany w środowisku dotkliwie odbijają się na warunkach życia mieszkańców, którzy muszą zmagać się z wysokimi temperaturami, hałasem czy zanieczyszczeniami. Jednym z najskuteczniejszych sposobów na walkę z tymi niekorzystnymi zjawiskami jest sadzenie lasów. Zanim jednak typowy las urośnie, musi upłynąć nawet 100 lat. Okazuje się jednak, że proces ten można znacznie przyspieszyć, wykorzystując metodę zalesiania Miyawaki. Na czym ona polega i dlaczego zyskuje coraz większą popularność na całym świecie?

Wycinka lasów – skutki

Intensywny rozwój miast powoduje rosnącą presję na środowisko. Jednym z niekorzystnych skutków urbanizacji jest wylesianie. Szacuje się, że rocznie na świecie wycinanych jest 12-15 mln ha lasów. Proces ten przyczynia się do zmian klimatycznych w skali globalnej, wymierania gatunków, zakłócenia naturalnego obiegu wody i przyspieszenia erozji gleby. Do skutków niedoboru drzew w środowisku miejskim należą: tworzenie się tzw. wysp ciepła, zwiększenie emisji hałasu i zanieczyszczeń do atmosfery, utrata walorów krajobrazowych otoczenia. 

Choć wycinka drzew jest szczególnym problemem na terenach miejskich, proces ten obserwuje się również na obszarach rolniczych, gdzie lasy zastępowane są przez uprawy rolne czy pastwiska. Rozwiązaniem wielu tych problemów może być ponowne sadzenie drzew. 

Jak powstaje las?

Sam proces tworzenia lasu jest powolny i dość skomplikowany. Zanim drzewa urosną i dojrzeją, są narażone na szereg niebezpieczeństw, takich jak susze, mrozy, choroby grzybicze czy żerowanie zwierząt. Wiele drzew nie jest zatem w stanie przetrwać, a te, którym się to uda, uzyskują dojrzałość dopiero w wieku 100-150 lat. Obecnie konieczne jest jednak wdrażanie rozwiązań, których efekty będzie można zaobserwować w znacznie krótszym czasie. Nic więc dziwnego, że ekolodzy duże nadzieje pokładają w metodzie ponownego zalesiania Miyawaki. 

Metoda zalesiania Miyawaki – na czym polega?

Metoda ponownego zalesiania Miyawaki, opracowana w latach 70. XX w., opiera się na naturalnych procesach zachodzących w przyrodzie. Jej głównym celem jest szybkie i efektywne przywrócenie lasów na terenach zdegradowanych i przekształconych przez człowieka. Inspiracją do tworzenia lasów są naturalne ekosystemy leśne. Lasy tworzone metodą Miyawaki, ze względu na zajmowaną niewielką przestrzeń, często zwane są kieszonkowymi.

Zalesianie obszarów tym sposobem naśladuje proces naturalnego tworzenia się lasów, bez ingerencji człowieka. Lasy tworzone metodą Miyawaki składają się tylko z gatunków rodzimych, które występowałyby na danym terenie naturalnie (tzw. koncepcja potencjalnie naturalnej roślinności). Przy doborze gatunków uwzględnia się panujące w środowisku warunki klimatyczne. Dzięki temu sadzone drzewa są dobrze przystosowane do lokalnych warunków.

Metoda Miyawaki uwzględnia interakcje i zależności zachodzące między poszczególnymi gatunkami roślin. Dobierane są gatunki, które wzajemnie się uzupełniają. Choć dobór gatunków nie jest przypadkowy, to już ich sadzenie w dużej mierze zachodzi w sposób losowy – co odtwarza naturalny proces zalesiania. Pozwala to na stworzenie wielowarstwowych złożonych lasów w ciągu zaledwie 10-20 lat. Po takim czasie założony las jest dojrzały i stabilny. 

Koncepcja lasów Miyawaki – główne założenia

Twórcą koncepcji lasów kieszonkowych był japoński botanik i ekolog roślin Akira Miyawaki. Jego działalność koncentrowała się na przywracaniu naturalnych lasów i rekultywacji roślinności na terenach zdegradowanych. Jego zaangażowanie w sprawy ekologii zostały nagrodzone nagrodą Błękitnej Planety w 2006 r. 

Miyawaki zauważył, że tylko niewielki odsetek lasów w jego ojczyźnie to lasy rodzime. Według botanika lasy opierające się na gatunkach obcych nie są jednak w stanie pełnić funkcji proekologicznej i przeciwdziałać niekorzystnym zmianom w przyrodzie. Dodatkowo sadzone drzewa są mało odporne na warunki panujące w Japonii. 

Prace Miyawaki obejmowały badanie potencjalnie naturalnej roślinności i tworzenie map, które można wykorzystać do jej przywrócenia na terenach zdegradowanych i przekształconych przez człowieka. Według badacza japoński las powinien składać się głównie z drzew liściastych, a nie iglastych, które dominowały na wielu obszarach. 

W ciągu swojej działalności Miyawaki zinwentaryzował ponad 10000 miejsc w całej Japonii i odtworzył aż 1300 lasów w kraju. Na podstawie swoich eksperymentów botanik stwierdził, że lasy zbliżone do tych naturalnych odznaczają się szybszym tempem wzrostu i dodatkowo są bardziej odporne na warunki środowiskowe. Miyawaki stworzył też bank nasion rodzimych gatunków oraz własną szkółkę roślin. 

Koncepcja zalesiania Miyawaki, polegająca na odtwarzaniu naturalnych lasów, miała na celu poprawę retencji wody, ograniczenie erozji gleby i ochronę terenu przed naturalnymi katastrofami (np. tsunami). Lasy często zakładane były na trudnych terenach, nieużytkach, wybrzeżach, wyspach, zboczach dróg, klifach. Z czasem metodę Miyawaki zaczęto wykorzystywać także poza Japonią.

Lasy kieszonkowe – jak powstają?

Proces zakładania lasów kieszonkowych składa się z 4 podstawowych etapów:

1. IDENTYFIKACJA RODZIMYCH GATUNKÓW ROŚLIN – aby określić gatunki pasujące do określonego obszaru, najpierw przeprowadzane są specjalne badania terenowe. Przy identyfikacji gatunków wykorzystuje się zachowane naturalne kompleksy leśne np. na terenach chronionych lub nieprzekształconych przez człowieka. 

2. PRZYGOTOWANIE PODŁOŻA DLA ROŚLIN – lasy kieszonkowe często sadzone są na terenach silnie zdegradowanych, na glebach ubogich w materię organiczną i pożyteczne mikroorganizmy. Przed przystąpieniem do zakładania lasu niezbędne jest więc stworzenie mu optymalnych warunków do rozwoju poprzez zwiększenie żyzności podłoża (np. wzbogacenie kompostem).

3. SADZENIE SADZONEK – kolejny etap tworzenia lasów Miyawaki to sadzenie sadzonek drzew i krzewów. By zapewnić odpowiednią równowagę i gęstość lasu, drzewka sadzone są w liczbie 3-4/m2. 

4. ŚCIÓŁKOWANIE DRZEWEK – zakończeniem procesu tworzenia lasu metodą Miyawaki jest rozłożenie ściółki ze słomy wokół drzew. Mulczowanie pomaga zatrzymywać wilgoć w glebie i ograniczyć wzrost chwastów, co przekłada się na lepszy wzrost lasu i pomaga ograniczyć zabiegi pielęgnacyjne.

Lasy Miyawaki – zalety i wady

Lasy kieszonkowe zapewniają podobne korzyści ekologiczne, społeczne i środowiskowe jak rozległe kompleksy leśne. Szacuje się, że lasy tworzone tą metodą rosną 10 razy szybciej niż standardowe, a przy tym są 30 razy gęstsze i 100 razy bardziej bioróżnorodne.

Dzięki dużej gęstości lasy kieszonkowe świetnie spełniają funkcje ekologiczne. Zapewniają duże zacienienie, filtrują zanieczyszczenia, pochłaniają dużo dwutlenku węgla i efektywnie zatrzymują wodę opadową. 

Lasy kieszonkowe są też znacznie łatwiejsze w pielęgnacji niż standardowe. Zwykle wymagają zabiegów pielęgnacyjnych jedynie przez pierwsze 2-3 lata po posadzeniu. Już po kilku latach stają się praktycznie samowystarczalne i nie ma potrzeby ingerowania w zachodzące w nich procesy. 

Kolejną zaletą tego typu lasów jest ich bogactwo gatunkowe. Las kieszonkowy jest złożony z nawet kilkudziesięciu (20-40) gatunków drzew i krzewów. Gęsto sadzone drzewa zapewniają schronienie i pokarm dla ptaków, owadów i ssaków, dzięki czemu lasy kieszonkowe sprzyjają zachowaniu bioróżnorodności.

Dodatkowo lasy Miyawaki nie potrzebują wiele miejsca do rozwoju – mogą być zakładane nawet na terenach o powierzchni 3 m2. Konkurencja między gęsto sadzonymi drzewami o dostęp do światła powoduje ich szybki wzrost ku górze, a nie na boki. Najszybciej rosnące drzewa wypierają słabsze i powodują naturalne przerzedzanie się lasu.

W sadzenie lasu kieszonkowego często zaangażowana jest lokalna społeczność – co sprzyja integracji mieszkańców i pogłębieniu wiedzy o problemach środowiska w wymiarze lokalnym i globalnym.

Koncepcja ponownego zalesiania Miyawaki jest na tyle uniwersalna, że można łatwo wdrożyć ją niemal w każdym środowisku. Szczególnie dobrze sprawdza się na terenach miejskich, gdzie często brakuje miejsca na rozległe kompleksy leśne. Lasy kieszonkowe pozwalają zmaksymalizować zyski dla środowiska przy minimalnym wykorzystaniu przestrzeni. Można założyć je niemal wszędzie – na nieużytkach, polach, pośród budynków, a nawet w centrum miasta. Z powodzeniem zastąpią szpalery drzew czy tradycyjne klomby. Nie ma problemów, by wkomponować je w istniejący krajobraz. Metoda ta świetnie sprawdza się także na obszarach, gdzie próby tradycyjnego zalesiania okazały się nieskuteczne. 

Mimo wielu zalet metoda zalesiania Miyawaki ma swoich przeciwników. Zwracają oni uwagę, że tworzone lasy kieszonkowe są monotonne i pozbawione walorów estetycznych typowych dla tradycyjnych lasów. Uważają również, że wykorzystanie stałych gatunków roślin nie odzwierciedla naturalnych zmian, jakie następują w środowisku. Metoda Miyawaki wiąże się też z wysokimi kosztami. Sadzone gęsto drzewa stwarzają ponadto duże ryzyko rozprzestrzeniania się pożarów.

Lasy kieszonkowe w Polsce i na świecie

Metoda Miyawaki została z sukcesami wdrożona w wielu krajach. Wykorzystywano ją m.in. przy odtwarzaniu lasów tropikalnych, japońskich wiecznie zielonych lasów oraz lasów na suchych terenach śródziemnomorskich. 

W Polsce metoda zalesiania Miyawaki to wciąż nowość. Pierwszy las kieszonkowy w naszym kraju powstał w październiku 2021 r. z inicjatywy Fundacji Perspektywa w Rozwarowie (w województwie zachodniopomorskim). W lesie posadzono 36 gatunków rodzimych drzew i krzewów. Wśród nich znalazły się m.in. jawor, dąb, buk, klon, sosna, lipa, porzeczka, czeremcha. W sadzenie drzew zaangażowani byli wolontariusze oraz okoliczni mieszkańcy. 

Podobny projekt zrealizowano również w Poznaniu z udziałem UWI Inwestycje S.A., gdzie w listopadzie 2021 r. w ramach ekopikniku zasadzono trzy kieszonkowe lasy o powierzchni 600 m2 składające się z 1,5 tys. drzewek różnych gatunków (m.in. sosny, lipy, dębu, jarzębiny, grabu, jabłoni). Wszystko wskazuje jednak na to, że lasów Miyawaki w Polsce będzie stopniowo przybywać – z pewnością z zyskiem dla środowiska.