Postępująca urbanizacja i rozwój przemysłu spowodowały znaczące zmiany w środowisku naturalnym. Zielone zakątki zamieniły się w szare blokowiska i zakłady przemysłowe. Miasta pozbawione zieleni nie są jednak przyjazne dla mieszkańców. Nic więc dziwnego, że obecnie coraz więcej osób docenia rolę terenów zielonych w aglomeracjach. Na czym polega koncepcja zielonych miast? Jakie działania podejmują włodarze europejskich miast, by uczynić swoją okolicę trochę bardziej zieloną?

Tereny zielone w miastach – funkcje

Do terenów zielonych w miastach zaliczane są m.in.: parki, zieleńce, ogródki działkowe, skwery, bulwary. Mogą mieć one charakter ogólnodostępny, zamknięty lub z ograniczoną dostępnością. Miejsca tego typu odgrywają istotną rolę w życiu mieszkańców miast. Pełnią m.in. funkcję rekreacyjno-wypoczynkową, ekologiczno-ochronną, estetyczną, zdrowotną i dydaktyczną. Tereny zielone w miastach są miejscem odpoczynku, spotkań towarzyskich, uprawiania sportu. Umożliwiają bierny i aktywny wypoczynek w samotności, z rodziną czy w gronie przyjaciół. Nierzadko stają się przestrzenią do integracji środowisk lokalnych i nawiązywania nowych znajomości. 

Jednym z niekorzystnych efektów urbanizacji jest tworzenie się tzw. miejskich wysp ciepła. Rozwinięta zabudowa zatrzymuje promieniowanie cieplne, utrudnia wentylację i ogranicza wilgotność. Wszystko to sprawia, że na obszarach miejskich panują wyższe (średnio o 1-2 stopnie) dobowe i roczne temperatury niż na obszarach niezabudowanych. Przekłada się to na większe zanieczyszczenie powietrza i obniżenie komfortu życia mieszkańców, co jest szczególnie dotkliwie odczuwalne latem. Zieleń w mieście poprawia warunki klimatyczne. Tereny zielone, za sprawą zdolności do akumulacji ciepła, obniżają temperaturę i zwiększają wilgotność otoczenia. Dzięki temu stanowią przeciwwagę dla miejskich wysp ciepła. Wysokie drzewa są ochroną przed silnymi wiatrami i prażącym słońcem. Rośliny uczestniczą też w naturalnym obiegu wody. Na drodze transpiracji zwiększają wilgotność powietrza i obniżają jego temperaturę. Pochłaniając wodę z gruntu, chronią budynki przed działaniem wilgoci. Mogą ponadto modyfikować prędkość i siłę wiatru. Miejskie tereny zieloną są naturalną barierą tłumiącą hałas. Służą jako swoisty filtr, pochłaniający pyły i zanieczyszczenia przemysłowe. Rośliny, filtrując zanieczyszczenia i wydzielając tlen, przyczyniają się do poprawy jakości powietrza na obszarach zabudowanych. 

Tereny zielone w mieście znacząco zwiększają atrakcyjność otoczenia. Wzbogacają i urozmaicają okolicę, dekorują obiekty architektoniczne i maskują nieestetyczne elementy miejskie. Zielone oazy mogą służyć mieszkańcom miast jako ciągi komunikacyjne. Pozwalają przemieszczać się pieszo lub rowerem. Często stają się łącznikiem między różnymi punktami na miejskiej mapie, wizytówką i wyróżnikiem osiedli bądź dzielnic.

Zieleń w mieście pozwala ludziom zaspokoić potrzebę kontaktu z naturą. Obcowanie z przyrodą wpływa dobroczynnie na samopoczucie mieszkańców aglomeracji. Ogrody botaniczne i zabytkowe odgrywają też ważną rolę w edukacji przyrodniczej, ekologicznej i historycznej. Umożliwiają przeprowadzanie żywych lekcji przyrody oraz kształtowanie u dzieci i młodzieży zainteresowania naturą i postaw proekologicznych.

Na czym polega koncepcja zielonych miast?

Idea tworzenia zielonych miast wynika wprost z zasad zrównoważonego rozwoju. Cechą charakterystyczną tego typu miejsc jest znaczący udział terenów zielonych. Koncepcja zielonych miast jest jednak znacznie szersza i obejmuje również: wykorzystanie proekologicznych rozwiązań, ograniczenie negatywnego oddziaływanie na środowisko zakładów przemysłowych czy transportu publicznego. W celu tworzenia zielonych miast podejmowane są działania związane z rozbudową i rewitalizacją terenów zieleni, zastosowaniem nowoczesnych rozwiązań technologicznych w zakładach przemysłowych, rozwojem recyklingu czy ograniczeniem ruchu samochodowego w centrum metropolii. 

Jednym z ważnych elementów zielonych miast jest tzw. zielone budownictwo. Poprzez odpowiednie nasadzenia w pobliżu budynków oraz zastosowanie technologii energii odnawialnej dąży się do ograniczenia zanieczyszczenie środowiska. Ekologiczna urbanistyka wykorzystuje także zjawisko fitoremediacji, czyli sadzenia odpowiednich drzew, krzewów i pnączy pochłaniających zanieczyszczenia. Z kolei ogrody wertykalne, wkomponowane w elewację frontową, dodatkowo podnoszą walory estetyczne budynków. 

W koncepcję zielonych miast idealnie wpisują się ogrody na dachach budynków, ogrody społeczne, ogródki działkowe czy ogrody rolnicze. Zielone dachy w miastach filtrują zanieczyszczenia, poprawiają bilans wodny i obniżają temperaturę. Często stają się także atrakcją turystyczną i miejscem wypoczynku. Dzięki ogrodom społecznym mieszkańcy miast mogą samodzielnie uprawiać warzywa i rośliny ozdobne. Tego typu tereny zielone służą także integracji społeczności, promowaniu ekologicznego i zdrowego stylu życia. 

Zielone miasta w Europie

Od 2010 r. Komisja Europejska przyznaje tytuł Zielonej Stolicy Europy, by w ten sposób docenić wysiłek władz na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców i ochrony środowiska. Ocenie podlegają m.in.: rozwój terenów zieleni, gospodarka odpadami, redukcja zanieczyszczeń. 

Miastem, które jako pierwsze otrzymało tytuł Zielonej Stolicy Europy, jest Sztokholm. W stolicy Szwecji działa m.in. miejska sieć ogrzewania i chłodzenia budynków, zasilana energią odnawialną. Wysokie opłaty za wjazd do centrum miasta skutecznie ograniczyły ruch samochodowy. W Sztokholmie od podstaw została zaprojektowana ekologiczna dzielnica Hammarby Sjöstad. Szwecja może poszczycić się ponadto rozbudowanym systemem transportu publicznego i ścieżek rowerowych. Miejskie autobusy napędzane są biopaliwami. Energia z odpadów i ścieków wykorzystywana jest na biogaz i kompost. W Sztokholmie znajduje się ponad 1000 parków, a większość mieszkańców żyje w odległości mniejszej niż 300 m od terenów zieleni. Miasto angażuje się w promocję ekologicznych rozwiązań w kraju i na świecie.

Kolejnym miastem europejskim, które może poszczycić się tytułem Zielonej Stolicy Europy, jest Kopenhaga. Tereny zielone zajmują w niej aż 40%. W mieście wyznaczone zostały strefy zakazane dla pojazdów silnikowych. W Kopenhadze działa naturalne kąpielisko. Miasto sięga po nowoczesne technologie tłumienia hałasu (porowaty asfalt). Ponad połowa mieszkańców porusza się rowerem. Miasto zostało tak zaprojektowanie, by wszędzie można było dotrzeć w ciągu 5 minut. W Kopenhadze działają elektryczne autobusy. Woda morska wykorzystywana jest do chłodzenia budynków. 

Prestiżowy tytuł Zielonego Miasta Europy uzyskała również Lublana. W stolicy Słowenii aż 3/4 obszaru zajmują zielone strefy. Miasto podejmuje liczne inicjatywy ekologiczne: sadzenia 2000 drzew, budowę nowych parków czy rewitalizację obrzeży Sekwany i Lublanicy. W Lublanie wprowadzono zakaz ruchu samochodowego w centrum miasta i opracowano system rowerów miejskich. Zielone miasto Słowenii odnosi liczne sukcesy w zakresie gospodarki komunalnej. W centrum Lublany działa system przechowywania odpadów z punktów zbiórki pod powierzchnią ziemi. Mieszkańcy do specjalnych pojemników mogą wrzucić tylko wyznaczoną ilość odpadów biodegradowalnych, co ma ich zachęcać do lepszego gospodarowania żywnością. Celem tych działań jest obniżenie produkcji odpadów do zera. W Lublanie znaczny jest udział tzw. zielonych zamówień. W mieście działa 30 autobusów napędzanych gazem ziemnym. 

Według badań Resonance Consultancy najbardziej zielonym miastem na świecie – spośród 50 najczęściej odwiedzanych – jest Wiedeń. Stolica Austrii dąży się do utrzymania w mieście minimum 50% terenów zielonych. Przyznaje dofinansowania na zazielenianie fasad budynków i tworzenie zielonych dachów. Wiedeń podejmuje też działania w celu ograniczenia ruchu samochodowego, rozwoju zielonych traktów rowerowych i pieszych. Praktyką godną naśladowania jest tworzenie w mieście wysp zimna – z roślinnością i specjalną instalacją rozpylającą mgłę. Dzięki temu możliwe jest obniżenie temperatury. Wiedeń wiedzie prym w recyklingu i kompostowaniu (ponad 30% energii czerpie ze źródeł naturalnych). W mieście działają targi produktów lokalnych, zapewniające mieszkańcom zdrową żywność. W Wiedniu znajduje się wiele parków i ogrodów umożliwiających mieszkańcom wypoczynek wśród zieleni.

Zielone miasta w Polsce

Przykładem dobrych praktyk w zakresie ochrony środowiska realizowanych w polskich miastach jest m.in.: zakładanie ogrodów społecznych i łąk kwietnych, tworzenie zielonych ścian i zielonych dachów, budowa energooszczędnych budynków, rozbudowa systemów ścieżek rowerowych i systemów rowerów miejskich. W celu wspierania bioróżnorodności w wielu polskich miastach powstają pasieki miejskie. Ule miejskie stawiane są na dachach urzędów, m.in. w Warszawie czy Toruniu. Ważną rolę w realizowaniu koncepcji zielonych miast odgrywają również akcje proekologiczne prowadzone przez samorządy. 

W Polsce na tle zielonych miast wyróżnia się Kraków. W ostatnich latach miasto poczyniło znaczące kroki, by wkroczyć na ścieżkę zrównoważonego rozwoju. Kluczowym celem metropolii stała się walka ze smogiem. Od września 2019 r. na terenie miasta obowiązuje zakaz palenia węglem. Kraków dysponuje największą bazą autobusów elektrycznych. Działa w nim samoobsługowa wypożyczalnia rowerów. Ciekawą inicjatywą miejską jest także budowa Wiślanych Tarasów 2.0 – osiedla wyróżniającego się nowoczesną architekturą z ogrodami wertykalnymi na ścianach budynków i zielonymi strefami wypoczynkowymi. 

Z badań GUS-u (2019) wynika natomiast, że najwyższym udziałem terenów zieleni w Polsce odznaczają się: Poznań (20%), Łódź (19%), Wrocław (18%) i Bydgoszcz (18%).

Zgodnie ze strategią „Polityki ekologicznej państwa 2030” w Polsce w najbliższych latach planowane są działania w celu rozwoju potencjału środowiska na rzecz obywateli i przedsiębiorców. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez wdrażanie rozwiązań umożliwiających adaptacji do zmian klimatu. Istotną rolę odgrywa zwłaszcza zapobieganie miejskim wyspom ciepła oraz przeciwdziałanie suszy. Wybrane działania mają obejmować m.in.: rozwój terenów zieleni w miastach, budowę zbiorników retencyjnych i właściwe zarządzanie wodami opadowymi, ograniczenie zajmowania gruntów pod zabudowę, rozwój zielono-niebieskiej infrastruktury. Ważnym elementem polityki ekologicznej w Polsce są też zabiegi na rzecz poprawy jakości powietrza i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. W ramach programu „Czyste powietrze” można uzyskać dofinansowanie na wymianę źródeł ciepła i prace termomodernizacyjne, związane z likwidacją tzw. kopciuchów oraz montażem instalacji fotowoltaicznych. Czy dzięki tym inicjatywom, któreś z polskich państw zasłuży na tytuł Zielonej Stolicy Europy? Okaże się już wkrótce.