W wielkomiejskiej dżungli, pośród szarych ulic i bloków, wiele osób dotkliwie odczuwa tęsknotę za zielenią i bliskim obcowaniem z naturą. Odpowiedzią na marzenie mieszkańców aglomeracji o własnej zielonej oazie są ogrody społeczne. Jaka idea przyświeca ich tworzeniu? Na jakich zasadach działają ogrody społeczne w Polsce?

Jak założyć ogród społeczny?

Tworzenie ogrodów społecznych to stosunkowo nowa inicjatywa, która szybko zyskuje popularność. Ogrody społeczne są formą ogólnodostępnej miejskiej zieleni, nad którą pieczę wspólnie sprawują członkowie określonej społeczności. Działają one na zasadach zaufania społecznego. Ogrody w miastach najczęściej są uprawiane przez członków społeczności zamieszkujących wspólną dzielnicę lub jedno osiedle – położone w pobliżu zielonego zakątka. Zasady ich użytkowania są uregulowane na mocy specjalnych regulaminów, umów lub deklaracji członkowskich. Ogrody społeczne powstają z inicjatywy grup nieformalnych (sąsiedzkich), formalnych (spółdzielni mieszkaniowych), instytucji (np. klubów seniora, domów kultury, muzeów) czy organizacji pozarządowych. Na ogół tworzone są na miejskich gruntach – często na nieużytkach, obszarach zdegradowanych, zaniedbanych i niezagospodarowanych. Finansowanie ogrodu wspólnotowego uzależnione jest od jego inicjatorów – fundusze na utrzymanie zielonego zakątka mogą pochodzić ze składek członków, zbiórek publicznych, budżetu organizacji, programów lokalnych czy konkursów. 

Ogrodnictwo miejskie przybiera różne formy. Najczęściej w ogrodzie społecznym wydzielona jest specjalna przestrzeń uprawna z grządkami (stałymi i podwyższonymi), drzewkami i krzewami owocowymi czy szklarniami. Dodatkowo można wyodrębnić strefę edukacyjną, rekreacyjną, wypoczynkową czy hodowlaną (z pasieką). Miejskie ogrody wzbogacają budki lęgowe i karmniki dla ptaków, hotele dla owadów czy kompostowniki. W ogrodach wspólnotowych nie może zabraknąć także elementów małej architektury przeznaczonych do wypoczynku, takich jak: stoły, krzesła, hamaki, ławki. W zależności od pomysłu na wykorzystanie zielonej przestrzeni w ogrodzie społecznym może znaleźć się również scena do wydarzeń plenerowych czy piec do wspólnego przyrządzania potraw. 

Rola ogrodów społecznych

Ogrody społeczne pozwalają poszerzyć zieloną przestrzeń w miastach. Sprawiają, że mieszkańcy blokowisk zyskują miejsca, w których mogą na chwilę złapać oddech, wyciszyć się, zbliżyć się do natury i wypocząć w otoczeniu zieleni. Są wspaniałą strefą do rekreacji i spędzania wolnego czasu. Dzięki nim mieszkańcy miast mogą cieszyć się smakiem świeżo zerwanych ziół czy ekologicznych warzyw i owoców, przenieść się na chwilę na wiejską kwietną łąkę lub posłuchać śpiewu ptaków. 

Tym, co decyduje o wyjątkowości ogrodów społecznych, jest jednak przede wszystkim ich wspólnotowy charakter. Miejskie zielone oazy są miejscem integracji lokalnych społeczności. Wspólne dbanie o ogród pomaga pogłębić relacje między sąsiadami. Buduje poczucie wspólnoty i sprzyja częstszym kontaktom społecznym. Prace w ogrodzie miejskim nierzadko stają się pretekstem do rozmów czy spotkań – również na gruncie prywatnym. Często pozwalają przełamać bariery międzypokoleniowe i społeczne, lepiej się poznać oraz zrozumieć. Przekłada się to na większe zadowolenie z życia w dzielnicy czy na osiedlu. 

Udział w pielęgnacji ogrodu społecznego kształtuje u członków społeczności postawę proaktywną. Uczy współpracy dla osiągnięcia wspólnego celu, buduje odpowiedzialność za najbliższą okolicę, silnie wiąże z miejscem zamieszkania i innymi członkami społeczności, daje poczucie bycia potrzebnym. Sprawia, że ludzie stają się bardziej zainteresowani swoim otoczeniem i zaangażowani w sprawy wspólnoty. Niejednokrotnie jest też początkiem dla innych inicjatyw sąsiedzkich. Tworzenie ogrodów społecznych w miastach bywa więc prawdziwym remedium na samotność mieszkańców aglomeracji. 

Zielone tereny w miastach są doskonałym miejscem do organizowania spotkań, aktywności towarzyskich, wydarzeń kulturalnych, rozrywkowych i edukacyjnych, pikników rodzinnych, warsztatów. Ogrody wspólnotowe podejmują współpracę ze szkołami i placówkami edukacyjnymi, dzięki czemu organizowane są w nich ciekawe wydarzenia dla szerokiego grona odbiorców. 

Uprawianie ogrodów społecznych daje mieszkańcom miast możliwość korzystania z dobrodziejstw hortiterapii. Bliski kontakt z roślinami i udział w pracach ogrodniczych wpływa korzystnie na wszystkie sfery życia człowieka. Pozwala zachować sprawność fizyczną, łagodzi stres, poprawia nastrój, rozwija kreatywność i wyobraźnię. Ogrody społeczne tworzone się w pobliżu osiedli zachęcają do aktywnego spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu. Umożliwiają efektywne spożytkowanie energii. 

Niewątpliwą zaletą ogrodów społecznych w miastach jest ich uniwersalny wymiar. Korzystać mogą z nich wszyscy członkowie społeczności – bez względu na wiek, wykonywany zawód czy stan zdrowia. W zielonej oazie każdy znajdzie coś dla siebie. Co więcej, różnorodność zainteresowań i umiejętności osób opiekujących się ogrodem sprzyja osiąganiu wspaniałych efektów. Członkowie społeczności mogą dzielić się obowiązkami w taki sposób, by każdy mógł jak najpełniej wykorzystać swój potencjał w ramach ogrodnictwa miejskiego. 

Ogrody w miastach zwiększają walory dekoracyjne i przyrodnicze okolicy. Są elementem rewitalizacji otoczenia. Dzięki nim środowisko staje się dużo bardziej barwne i przyjazne dla mieszkańców. Miłośnicy przyrody w ogrodach społecznych mogą cieszyć się towarzystwem ptaków, owadów, podziwiać różne gatunki roślin czy podejmować inicjatywy na rzecz ochrony przyrody (np. tworzenie pasiek, dokarmianie ptaków). 

Pielęgnacja ogrodu podnosi świadomość ekologiczną i wiedzę przyrodniczą. Pozwala nauczyć się zasad aranżacji przestrzeni, uprawy roślin i w praktyce wykorzystać zdobyte umiejętności. Dla wielu osób opieka nad ogrodem wspólnotowym jest początkiem wieloletniej pasji. Możliwość uczestniczenia w pracach ogrodniczych i obserwowania przyrody odgrywa szczególną rolę w życiu najmłodszych członków społeczności. Stanowi doskonałą formę edukacji przyrodniczej i ekologicznej oraz budowania zainteresowania naturą u dzieci. 

Ogrody społeczne w Polsce

Obecnie ogrody społeczne w Polsce działają w wielu miastach. Wśród nich nie brakuje bardzo udanych inicjatyw. Jednym z najbardziej znanych zielonych zakątków miejskich jest ogród Motyka i Słońce, działający od 2014 r. w Jazdowie, na osiedlu domków fińskich. Ogrodem opiekuje się Pracownia Dóbr Wspólnych. Celem jego działania jest m.in. promowanie samowystarczalności żywnościowej. Na terenie ogrodu Motyka i Słońce uprawiane są warzywa i zioła. Do grona ogrodników może dołączyć każdy, kto wpłaci składkę na dany sezon i zaakceptuje regulamin. Na terenie ogrodu organizowane są warsztaty przyrodnicze, kulinarne i ogrodnicze, wydarzenia kulturalne oraz imprezy prywatne (np. urodziny). 

Fot. Łukasz Michalak Photography za http://bujnawarszawa.pl/motyka-i-slonce/

Kolejnym interesującym ogrodem społecznym w Warszawie jest Fort Bema, działający od 2015 r., dzięki współfinansowaniu z Inicjatyw Lokalnych. Ogród założono na bazie dawnego sadu z drzewami owocowymi. Na jego terenie znajdują się: grządki warzywne, łąka kwietna i pasieka. Ogród społecznościowy Fort Bema pełni funkcję rekreacyjną i edukacyjną – organizowane są w nim warsztaty dla mieszkańców i szkół prowadzone przez ornitologów, pszczelarzy czy ogrodników. 

Godny uwagi jest Nadodrzański Ogród Społeczny, założony w 2015 r. we Wrocławiu z inicjatywy Wrocławskiej Rewitalizacji. Znajduje się on na zabytkowym osiedlu. W ogrodzie dominują rośliny ozdobne i zioła w skrzyniach. Przestrzeń została wyposażona w kontener na narzędzia ogrodnicze, namioty ogrodowe, leżaki, stoły, ławy. W ogrodzie odbywają się festyny, potańcówki czy warsztaty.

Do udanych ogrodów społecznych w Polsce zaliczyć można również zielony zakątek działający w Gdańsku od 2015 r. przy Centrum Aktywizacji i Integracji Społecznej – Centrum Reduta, prowadzonym przez Towarzystwo Profilaktyki Środowiskowej „Mrowisko”. Ogród pełni głównie funkcję terapeutyczną i edukacyjną dla podopiecznych ośrodka. Rosną w nim rośliny ozdobne, warzywa i krzewy. W ogrodzie wykorzystywane są rozwiązania proekologiczne (np. doniczki z recyklingu).

Krakowski Ogród Społeczny Krzemionki, powstały z inicjatywy Fundacji „Głos Serca”, znajduje się w Parku Bednarskiego. Jego działanie opiera się na współpracy organizacji NGO i mieszkańców pobliskich osiedli. Ogród jest przestrzenią do prowadzenia upraw, edukacji ekologicznej i spotkań. Wdrażane są w nim rozwiązania ekologiczne. Na jego terenie działa pasieka. 

Przykładem oryginalnego sensorycznego ogrodu społecznego w Polsce jest Miniarboretum Partytury Emocji przy stowarzyszeniu „Bądź z Nami” w Będzinie. Miniarboretum wykorzystywane jest do prowadzenia hortiterapii dla osób z różnym stopniem niepełnosprawności. Zajęcia prowadzone na terenie ogrodu mają za zadanie poprawiać sprawność i samodzielność pacjentów. W ogrodzie znajdują się rośliny i inne elementy pobudzające zmysły oraz tablice edukacyjne.